Verslag Limes Werelderfgoeddag 2025

Op donderdag 9 oktober kwamen ruim 140 Limesliefhebbers naar  Fort Wierickerschans in Bodegraven voor de jaarlijkse Limes Werelderfgoeddag. Het fort bood een mooie plek om de deelnemers te ontvangen, op het kruispunt van twee historische verdedigingswerken: de Limes en Oude Hollandse Waterlinie. Het thema van de dag was Limes in de maak.

De afgelopen jaren hebben we als netwerk gemerkt dat de Limes niet alleen iets van het verleden is. In het nu zijn vrijwilligers, archeologen, museummedewerkers en beleidsmakers bezig met het vorm geven van de Limes. Door het borgen van de Limes in beleid, het verbeelden van de Limes in ruimtelijke ontwikkelingen, het vertellen van verhalen over de Limes, middels educatie, publicaties of rondleidingen, ambachtelijk bezig zijn met het maken, restaureren, reconstrueren of re-enacten dragen velen bij aan het verbeelden, vormgeven en doorgeven van de Limes. Door de Limes in te zetten kunnen we weer allerlei andere dingen maken: burgerschap, identiteit, zorg, onderwijs. Dit maken van de Limes vormde de rode draad door de vele projecten en lezingen op de Limes Werelderfgoeddag.

Een warm welkom was er door dagvoorzitter Marielle Hendriks, directeur-bestuurder van Erfgoedhuis Zuid-Holland, en de Zuid-Hollands gedeputeerde Meindert Stolk. De gedeputeerde benadrukte het belang van inhoudelijke samenhang en herkenbaarheid van de Limes. De onmisbare inzet van talloze vrijwilligers binnen en buiten Zuid-Holland kon hierbij niet onbenoemd blijven. Vervolgens ging Marielle het gesprek aan met Jelmer Prins, sitemanager van de NLS, Ilona Haas, Anton Cruysheer en Marco Simjouw, over de belangrijkste ontwikkelingen binnen NLS en de drie Lmesprovincies. Highlights: de vernieuwde Limes merkgids en de gloednieuwe website limes.nl. In Utrecht waren én zijn de muntschat van Bunnik en de vrijwel intacte brug gevonden in de buurt bij het Merwedekanaal schitterende vondsten die ons nieuwe stukjes van de Limespuzzel bieden. In Gelderland is het omvangrijke programma Romeinen in Gelderland van start gegaan, met onder andere als onderdeel het inrichten van het Kenniscentrum Romeins Nederland, een samenwerking tussen de gemeente Nijmegen en de Radboud Universiteit. In Zuid-Holland bouwt men verder aan grensoverstijgende samenwerkingen met zowel Engelse, Franse als Duitse partners, maar staan ook verkenningen naar communicatie- en publieksbereik binnen het Zuid-Hollandse netwerk op de agenda.

Historicus en erfgoedonderzoeker Jonathan Even Zohar volgde met een prikkelende lezing. Hij bracht deze zomer bezoeken aan verschillende Limesmakers in zijn omgeving. Hoe wordt de Limes precies gemaakt? Wat motiveert mensen om de Limes te maken? Is het erg als die motivatie misschien niet altijd vanuit een ‘erfgoedfocus’ voortkomt, maar vanuit andere motieven als duurzaamheid of zorg? En wat gebeurt er als we die andere motieven erkennen en herkennen? Hebben we genoeg oog voor praktische, belichaamde kennis die ontstaat door Limesmakers?

Vervolgens gingen de deelnemers uiteen in verschillende deelsessies. Een sessie waarbij nieuwe kennis uit onderzoek werd gedeeld, zoals de opgravingen bij Valkenburg verteld door archeoloog Roderick Geerts, of de duizenden baggervondsten bij Spijk, door amateurarcheoloog Wil Kuijpers. Roderick schetst een landschap met een omvangrijk geulensysteem dat zich door de tijd heen in dit gebied verplaatste. Talloze sporen van de dammen en bruggen laten zien dat er veel werd vervoerd door dit gebied. Waarom? Een nabijgelegen erf biedt hiervoor mogelijk uitleg, maar de resten van een potentieel heiligdom lijken het meest waarschijnlijke antwoord. Wil wist met zijn analyse een overtuigend beeld te schetsen dat wijst op de aanwezigheid van een castellum in Spijk, mogelijk gebouwd als onderdeel van het neerslaan van de Bataafse Opstand. Er zou continue bewoning blijven door de Merovingische periode. Aan de hand van onder andere aardewerk, bouwkeramiek, militaria, fibulae, munten en sieraden schetste hij een fort als de enige logische functie van deze plek, en het publiek knikte instemmend mee.

Daarnaast bood de sessie over ruimtelijke ontwikkeling van de Utrechtse gemeentelijk archeoloog Erik Graafstal, Kirsten van der Kant van gemeente Leiden en architect Catherine Zandstra inspiratie voor het verbeelden van de Limes in ruimtelijke plannen, met voorbeelden uit gemeente Utrecht en Leiden. Hoe werk je binnen en buiten de kaders? Waar houd je rekening mee? Bijvoorbeeld: haal archeologie helemaal naar voren in het project, dat doet minder pijn dan aan het einde. En: denk na over hoe je de Limes op historisch accurate wijze kunt verbeelden.

Bij het thema van de dag - Limes in de maak - moest er wel ruimte zijn voor creatie. Zo namen vijf alumni van de Design Academy Eindhoven de deelnemers mee in hun projecten, die op verschillende wijzen materialen, bewegingen en ervaringen geïnspireerd door de Romeinse tijd wisten te verweven met het heden. Bij de mini-workshops werd getekend, bewogen en met vooral veel plezier ervaren hoe de studenten hun ideeën hebben weten toe te passen op verschillende erfgoedlocaties langs de Limes. Er werden parallellen getrokken tussen archeologische vondsten en het afval van nu, nederzettingen werden zichtbaar gemaakt met krijt, Romeinse bewegingen werden belichaamd met fitness, en via terra sigillata werden verassende moderne verhalen tot leven gebakken.

Architect Gert Jacob de Graaf en archeoloog Roderick Geerts namen een klein groepje mee naar de Hortus Populus, de Romeinse pluktuin met soldatenbarak in Bodegraven. Daar gingen de deelnemers zelf aan de slag met het maken van Romeins aardewerk.

Bijzondere aandacht was er ook voor onze partners over de grens. Barbary Birley, Sophie Westlake en Cristina Crizbasan van the Vindolanda Trust & the Roman Army Museum in Engeland kwamen speciaal naar Nederland om hun ervaringen en inzichten te delen in het behouden en benutten van deze bijzondere site, mede door de inzet van honderden vrijwilligers. En dichterbij huis: de ervaringen van kwartiermaker Benoît Mater in aanloop naar de opening van het nieuwe Romeins Museum in Limburg, hét museum dat de Romeinse regio tussen Maas en Rijn tot leven brengt, gaven een spannende inkijk in de ontwikkelingen in Heerlen.

Wat gebeurt er op het gebied van onderzoek en beheer binnen de NLS? Coördinator onderzoek en beheer Tom Hazenberg ging in gesprek met Marga Alferink (DG Groep) en Janneke Noordervliet-van Zwienen (regio-archeoloog Omgevingsdienst Midden-Holland) over de laatste ontwikkelingen, zoals groenbeheer van Limeslocaties, samenwerking op het gebied van klimaatverandering en de Limesonderzoeksagenda.

Het diverse en volle programma werd afgesloten met twee prachtige maakprojecten: die van de Romeinse strijdwagen gemaakt door de Houtisten van zorginstelling Ipse de Bruggen en de replica van de tabula ansata gevonden in het Westvaartpark in  Hazerswoude. 

Tot slot was er een vooruitblik op het bijzondere jaar dat gaat komen: het 5-jarig jubileum van het Limes Werelderfgoed. Dat gaan we samen vieren, met onder andere een Gouden Boekje over de Limes, een speciaal Limesmagazine én natuurlijk een mooie Limes Werelderfgoeddag op 5 november in de Provincie Utrecht. Tot volgend jaar!